Kelime: Amnezi

Bir sürü şey okudum, konunun uzmanı olmayan biri olarak tabi ki kafam karıştı. Örneğin amnezi için “unutkanlık” diyen de var, “hafıza kaybı” diyen de. Bana göre ikisi arasında dağlar kadar fark var. Anahtarı koyduğunuz yeri, dün yediğiniz yemeği, sık karşılaşmadığınız birinin adını “unutabilirsiniz”, bunlara benzer bir durumu hiç yaşamamış biri yoktur herhalde,
ama hafıza kaybı deyince daha vahim bir tablo geliyor gözümün önüne. Nispeten “güvenilir” görünen sitelerden “aklıma yatan” bilgileri ve sonrasında da “akıl değmemiş kafa” bilgilerini size aktaracağım.

(Gene madde madde mi yazsam diye düşündüm, sanırım öyle yapınca okuması daha kolay oluyor)

1. Amnezi, hafıza kaybı ya da bellek yitimi olarak adlandırılan, yeni bilgileri edinme işlevinde meydana gelen bir problem nedeniyle bilgilerin kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe aktarılamaması ya da eski bilgilerin hatırlanamamasıdır. Genellikle uzak geçmişe ait anılar, uzun süreli bellekte olduğundan, kolay kolay unutulmuyor.

2. Hafıza (bellek), zihnimizde kaydedilen bilgileri saklama ve geri çağırma gücüdür. Birden fazla sistemle çalışır. Bu sistemlerden hangisi zarar görürse amnezinin türü de ona göre değişiyor.

3. İki tür bellek var: Deklaratif (bildirimsel) ve Prosedural (işlevsel)

4. Deklaratif (bildirimsel) bellek, bizim istemli çağırdığımız bilgileri depolar, yani bilinçli ve açık bir erişim gerektirir. "Türkiye’nin başkenti neresidir?" diye sorulduğunda "Ankara" yanıtını vermeniz, bildirimsel belleğinizin çalışmasıyla gerçekleşir. Gökyüzünün rengi, İstanbul’un Fethi, bir tatil anısı, çarpım tablosu, vb. bilgiler burada depolanır.

5. Prosedural (işlevsel) bellekte yer alan bilgilere erişim, bilinçsiz ve örtük bir şekilde, yani adeta kendiliğinden olur gibi gerçekleşir. Farkında olmadan çağırdığımız bilgileri depolar, misal: Ayakkabı bağcığını bağlamak, yürümek, bisiklete binmek, araba kullanmak, 10 parmak daktilo yazmak, enstrüman çalmak, vb. gibi. Anladığım kadarıyla işlevsel hafıza kaybı çok nadir oluyor, insan her şeyi unutsa bile bunları unutmuyor. Bir filmde bunu “kas hafızası” diye tabir etmişlerdi (tamamen hafızasını kaybeden bir adam imzasını atabiliyordu, böylece adını öğreniyorlar vs.), ama bir film repliği ne kadar referans olur bilmem.

6. Araştırmacılar amneziyi, hafızanın kaybedilmesinden ziyade o bilgilere erişimi sağlayacak yolların kaybedilmesi olarak tanımlıyorlar. Yani amnezi; bilginin alınması, depolanması, geri çağırılabilmesi için gerekli yolların tesis edilmesi gibi kritik süreçlerden herhangi birinde meydana gelen sorun nedeniyle ortaya çıkıyor. Yani amnezide bazı olayların hatırlanmamasının yanında yeni bilgileri öğrenmede de güçlük yaşanabiliyor.

7. Amnezi, kısa veya uzun süreli olabiliyor. Hatta kalıcı da olabiliyor.

8. Bir sürü nedeni var. Temel olarak fizyolojik ve psikolojik nedenler olarak ikiye ayırabiliriz. Fizyolojik nedenler; Başa alınan darbe veya hastalıklar yüzünden beynin zarar görmesi, bazı  maddelerin (uyku hapları, uyuşturucu, alkol vb.) aşırı kullanımı, bazı vitaminlerin eksikliği, kanda yetersiz oksijen, vb. Psikolojik olarak ise; Tecavüze uğrama, şiddete maruz kalma veya şahit olma, vb. travmatik durumlarda devreye giren bir savunma mekanizması olarak ortaya çıkıyor.

9. Bir sürü çeşidi var ama en temel ve yaygın olanları Retrograd ve Anterogard amnezi.  

10. Anterograd (ileriye dönük) amnezi; Yeni anılar oluşturma, yeni bilgiler edinme kabiliyetinin kaybedilmesi şeklinde ortaya çıkıyor. İleriye dönük amnezide kişi yeni bilgileri belleğinde saklayamıyor. Bu kişiler yeni birisiyle tanıştıktan sonra onu hatırlamada çok zorlanırlar, konuştukları konuları çabuk unuturlar, vb. 

11. Retrograd (geriye dönük) amnezide hasta, tetikleyici olaydan önceki geçmişi hatırlayamaz, geçmişinde tanıdığı kişileri tanıyamaz. Yakın zamanda yaşadığı olayları hatırlamak çok zor iken uzak geçmişi daha rahat hatırlar, geriye gidildikçe hatırlama oranı artar. Yukarıda da dediğimiz gibi çok eski bilgiler amneziden pek etkilenmezler. Bu olguya bilim insanları “zamanla derecelenen geriye dönük amnezi” (temporally graded retrograde amnesia) adını veriyorlar.

12. Anterograd amezyaklar tetikleyici olaya (belki bir kaza?) kadar olan anıları hatırlarken, retrograd amnezyaklar kazadan önce ne olduğunu hatırlayamadıkları gibi bilgileri ayrıştırmak ve düzenlemek gibi imkanlardan da yoksun olduklarından bir bilginin ardında ne yattığını kavrama güçlüğü çekerler. Bu nedenle birçok retrograd amnezyak durumunun farkındadır. Ancak anterograd amnezyakların (zorlandıklarını da unuttuklarından) durumlarının farkına varmaları çok daha zordur.

13.  Amnezi demansla karıştırılmamalıdır. Demansta benlik duygusu erozyona uğrarken, amnezi söz konusu olduğunda hastanın kişiliği çoğunlukla korunur.

Tam anlayamadıklarım:

“Psikolojik amnezi teşhisi tartışmalı. Bazı uzmanlar bunun varlığını bile kabul etmiyor. Travma nedeniyle otomatik olarak gündeme gelen bir savunma mekanizması olmadığı, hastaların kendi davranışları konusundaki beklentilerinin terapi ya da fantezi bir hastalık sonucu açığa çıkması sonucu oluştuğu ileri sürülüyor.” 

Bir karşıt görüş var ama neye dayandırıldığını hiç anlamadım. “Fantezi hastalık” ne ola ki? Google’layım dedim, sadece cinsel fantezilerle ilgili sonuçlar çıktı.

“İnfatil Amnezi (Çocukluk Amnezisi): Sık görülen bir amnezi türüdür. 4-5 yaş öncesindeki anıların hatırlanmaması olarak tarif edilir”. 
4-5 yaşından öncesini kim hatırlar ki? Hatırlananlar da hayal meyaldir. Bu kategorinin önemini anlamadım valla.

“Post Hipnotik Amnezi: Hipnoz terapisinde uygulanan telkin nedeni ile kişinin hipnoz sırasında gerçekleşen olayları ya da eski anılarını hatırlanmamasına hipnoz sonrası hafıza kaybı denir.” 
Allah allah, hipnoz sırasında olanların zaten hatırlanmaması gerekmiyor mu?

“Bilgilerin kaynağının hatırlanmamasına kaynak amnezisi denir. Kişi bir gerçeği veya fikri hatırlayabilir ama bilginin nerede veya ne zaman öğrenildiğini hatırlamakta zorluk çeker. Bilginin kendisine erişim sağlayabilirler ancak onun nerede, ne zaman öğrenildiğine ulaşamazlar.” 

Sürekli kaynak vererek konuşmak zorunda olan -diyelim bir akademisyen- değilseniz, bunun önemi nedir? Ben de pek çok şeyi gazetede mi, kitapta mı, dergide mi okudum, biri mi anlattı, televizyonda mı gördüm, 2 yıl önce miydi, 5 yıl önce mi, hatırlayamam. Bu kaynak amnezisinin sınırı ne acaba? Yani hangi koşulda hastalık oluyor bu? Bana kalsa, ben buna zayıf hafıza derim.

“Amnezinin daha yaygın olan türü beynin hasar görmesi ya da inme gibi nörolojik nedenlere bağlı organik amnezidir. Bu durumda eskiye dair anıların unutulmasından ziyade yeni anılar oluşturmakta sorun vardır.” 

Yani fizyolojik sebepli amneziler anterograd (ileriye dönük) amnezilerdir… mi? Bu çıkarımı destekler bir şeye denk gelmedim valla. Ama bütün okuduklarımdan anladığım; amnezinin türü ile meydana geliş biçimi arasında doğrusal bir bağlantı yok.

Amnezinin iki temel özelliği şunlardır:

·       Değer düşüklüğüne uğrayan yeteneğin, amnezi başlamasından sonra yeni bilgileri öğrenmesi (anterograd amnezi)

·       Değer düşüklüğüne uğrayan yeteneğin, geçmiş olayları ve daha önceden tanıdık olan bilgileri hatırlaması (retrograd amnezi)

Bu süper açıklamayı size havale ediyorum. “Değer düşüklüğüne uğrayan yetenek” bir muamma. Belki bunu anlasam, devamına da anlam verebilirdim. Bu açıklamaya göre “öğrenme ve hatırlama” gerçekleştiğine göre, sorun yok gibi. Aslında amnezi de yok!

Aşağıdakiler de “akıl değmemiş kafa” mahsülü bir siteden alıntılar:

Geçici hafıza kaybının belirtileri nelerdir?

- Baş ağrısı

- Kusma ve mide bulantısı

- Görmede bozukluk

- Ürperme veya ani ateş basması

- İğne batma ve karıncalanma hisleri

- Ölme korkusu

- El ve ayakların soğuk olması

- Kalbin hızlı bir şekilde atması

Yani belirtiler grip gibi başlayıp, gözleri de etkilemek suretiyle, azrail yoklamasını müteakip, bel fıtığının da dürtmesiyle, kan çekilip bi de taşikardi oluyorsa, amnezi hastası olmuşunuz demektir. Bir hatırlayamama sorununun olup olmaması önemli değil, amnezi var işte sizde, belirtiler öyle diyor.

Hafıza kaybına neden olan etmenler nelerdir?

- Ani olarak soğuk veya sıcak suya girmesi

- Zorlayıcı fiziksel aktivitelerin yapılması

- Cinsel temas

- Anjiyo ve endoskopi gibi tıbbi işlemlerin yapılması

- Aşırı şekilde çalışma

- Stres yapılması

- İlaç kullanımı

- Hafif kafa travmaları ve yaralanmalar

- Depresyon ve ruh sağlığı sorunları

- Sigara, alkol ve uyuşturucu kullanımı

- B12 vitamin eksikliği

- Hipertiriodizm

- Beyinde bulunan tümörler

Bir kısmını denk getirmiş ama diğerleri… Yazacak bir şey bulamadım.